Het verhaal gaat dat de schildklierziekte van de Amerikaanse president George Bush sr. de inval in Irak teweeg heeft gebracht. Bush kampte met een schildklier die te veel hormoon produceerde, een aandoening die zoveel invloed had op zijn gemoedstoestand dat die volgens zijn adviseurs zijn beslissingen zou hebben beïnvloed. Ook president John F. Kennedy leed aan een hormonale ziekte en de hormoonschommelingen in zijn lichaam maakten hem op een cruciaal moment in de Koude Oorlog geestelijk zo instabiel dat op het nippertje een nucleaire oorlog kon worden voorkomen.
En dan Bloody Mary, de eerste koningin van Engeland: zij kampte vermoedelijk met een goedaardige tumor aan de hypofyse waardoor hormonen onterecht het signaal afgaven dat ze zwanger was: haar buik zwol op, haar borsten gaven melk, maar een kind kwam er nooit. Haar kinderloosheid leidde er mede toe dat de Tudor-dynastie uitstierf en de macht in het land overging op de Windsors, die tot op de dag van vandaag regeren.
Internist-endocrinoloog Max Nieuwdorp haalt de anekdotes niet voor niets aan: in zijn boek Wij zijn onze hormonen, dat deze week verschijnt, wil hij de macht benadrukken van al die stofjes die het lichaam zelf aanmaakt en die cruciaal zijn voor ons functioneren. Hormonen, schrijft hij, zijn ‘de dirigent van ons lichaam’, en als het orkest verstomt of vals speelt, kan dat soms zelfs de wereldgeschiedenis beïnvloeden.
Nog een voorbeeld: de Britse premier Anthony Eden raakte na een operatie verslaafd aan stimulerende middelen die volgens zijn biografen een desastreus effect hadden op zijn hormonen. Roekeloos en met ongekend zelfvertrouwen besloot hij in 1956 tot de invasie van het Suez-kanaal, wat uiteindelijk leidde tot zijn aftreden en de afgang van zijn land.
Na de hersenen, de darmen, de borsten, de mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen, de huid en het hart hebben nu ook de hormonen hun eigen boek. Dat werd tijd, want hormonen zijn de geheime regelaars achter de schermen, schrijft Nieuwdorp. Ze zijn van belang voor onze slaapkwaliteit, voor het hartritme, de lichaamstemperatuur, de suikerspiegel, de voedselvertering, de stressrespons, de voortplanting en nog veel en veel meer.
Nieuwdorp (46), hoogleraar en afdelingshoofd in het Amsterdam UMC, werkte vijf jaar aan het boek, tussen de patiëntenzorg en zijn wetenschappelijke werk door. ‘Ik wil uitleggen wat er onder de motorkap van je lichaam gebeurt’, vertelt hij in zijn werkkamer in het ziekenhuis. Van cortisol en insuline tot testosteron en serotonine, wat doen al die hormonen? En wat kunnen we zelf doen en laten om al die stofjes in balans te houden? Dat is wat Nieuwdorp beschrijft, in een toegankelijk boek waarin wetenschappelijke bevindingen, verhalen van patiënten en de medische geschiedenis hand in hand gaan.
Die informatie is van belang voor de ruim twee miljoen Nederlanders met een hormonale ziekte. Diabetes (1,2 miljoen patiënten) en schildklierziekten (een half miljoen patiënten) zijn de belangrijkste, maar er zijn nog tientallen andere (zeldzamere) hormonale aandoeningen.
Maar ook zijn collega-artsen wil hij informeren. Hormonale stoornissen verlopen bij alle patiënten anders maar al die patiënten worden wel op dezelfde manier behandeld, zegt hij: ze krijgen een medicijn met het ontbrekende hormoon of een medicijn dat de te snel werkende hormoonklier moet afremmen. ‘En dan zegt een arts vaak: nou het bloed is goed, dus het medicijn werkt. Maar hormonen grijpen op zoveel plekken in je lichaam in, patiënten kunnen zich dan nog steeds beroerd voelen. Er moet echt iets veranderen in de manier waarop we naar deze aandoeningen kijken.’
De titel van het boek is een knipoog naar Wij zijn ons brein, de bestseller waarin neurobioloog Dick Swaab betoogt dat onze hersenen allesbepalend zijn bij wat we doen. ‘Het ligt iets subtieler, het brein is geen alleenheerser, maar wordt geboetseerd door hormonen. Als onze hormonen op hol slaan, gaan onze hersenen anders functioneren.’
Een alledaags voorbeeld: vlak voor de lunch (als de maag het hongerhormoon ghreline begint te produceren) nemen rechters vaker beslissingen die nadelig uitpakken voor de terechtgestelde, artsen met een lege maag schrijven te makkelijk antibiotica voor. ‘Ik heb zelf twee pubers en ik kan er bijna de klok op gelijk zetten: als zij niet meer voor rede vatbaar zijn, moeten ze eerst wat eten. Dan kun je daarna het gesprek voeren.’
Met zijn boek wil Nieuwdorp ook de mythes ontkrachten die in het semi-wetenschappelijke circuit de ronde doen. De afgelopen jaren kwamen tal van boeken op de markt waarin zelfbenoemde hormoontherapeuten uitleggen hoe we in 10 stappen/ met slimme vetten/ yoga/ vaker lachen/ gemberthee/ toverzaadjes de balans van onze hormonen kunnen herstellen. Met lichte verbazing bladert hij door een drietal meegebrachte exemplaren waarin met nogal wat aplomb claims over zijn vakgebied worden geponeerd.
Dat er voedingsstoffen zijn die een teveel aan hormonen afvoeren (‘Nog nooit van gehoord’), dat er voedingsstoffen zijn die ons lichaam aanzetten tot de productie van onze eigen hormonen, en dan ook nog eens precies genoeg (‘Interessant’), dat 60 procent van de vrouwen een oestrogeendominantie heeft (‘Dat ben ik in de wetenschappelijke literatuur nog nooit tegengekomen, wat is dat?’). Dat broccoli goed is voor je hormonen en koffie slecht, dat je bij schildklierziekten glutenvrij moet eten en dat de zilverkaarsplant de vrouwelijke hormoonhuishouding reguleert (‘Laat me het wetenschappelijke bewijs maar zien’).
Toch begrijpt Nieuwdorp heel goed het succes van al die zelfhulpboeken. ‘Het klinkt wat oneerbiedig maar er is een enorme markt voor. Er zijn zoveel mensen met hormonale problemen. Patiënten met hormoonziekten maar ook veel vrouwen met overgangsklachten. En artsen hebben die groep niet altijd genoeg te bieden. We zijn terughoudend met het geven van kunstmatige hormonen, want dan stopt de hormoonklier vaak helemaal met produceren. En als we wél hormonen geven, dan hebben we te weinig oog voor de patiënten die dan toch nog klachten houden. Die mensen gaan zelf op zoek naar verlichting. Terecht.’
Hij zegt: ‘Het is natuurlijk niet verkeerd dat mensen erop wordt gewezen wat ze zelf kunnen doen. Maar ik zou als patiënt graag advies willen krijgen van iemand die snapt hoe hormonen werken en hoe ze elkaar onderling beïnvloeden.’
Vijf adviezen en waarschuwingen van een expert.
Vermijd stress en slaap voldoende
Toegegeven, het is een open deur, maar ook voor het behoud van een gezonde hormoonbalans geldt dat de juiste leefstijl van groot belang is. In het hormonale verkeer is het ’s nachts spitsuur, schrijft Nieuwdorp: tijdens de diepe slaap wordt onder meer veel groeihormoon aan het bloed afgegeven. Door het avondlijke gebruik van tablets en smartphones ontwikkelen pubers een ander slaappatroon: zou het daaraan liggen, vraagt hij zich af, dat we voor het eerst een generatie volwassenen zien die kleiner is dan hun ouders?
Stress is ook al zo ontwrichtend: spanningen kunnen grote invloed hebben op de hormoonproductie in onder meer de schildklier en de bijnieren. Nieuwdorp beschrijft gevallen van patiënten die na extreme stress een hormonale ziekte kregen. Na de Tweede Wereldoorlog en de Joegoslavië-oorlog werd een piek in het aantal schildklierziekten waargenomen.
En dan voeding, misschien wel de grootste stoorzender. Bijna de helft van de wereldbevolking heeft overgewicht en al die extra kilo’s verstoren de hormonale balans op tal van manieren, al was het maar omdat vetweefsel zelf hormonen aanmaakt.
Artsen zouden veel vaker moeten kijken naar de rol van leefstijl bij het ontstaan en behandelen van ziekten, zegt Nieuwdorp, maar daarvoor ontbreekt nu vaak de wil, de tijd en de kennis. Zijn hoop is gevestigd op de nieuwe generatie dokters. ‘Jonge artsen zijn zeer geïnteresseerd in de rol van leefstijl en willen graag uitzoeken hoe gezonde voeding de werking van medicijnen kan versterken of soms misschien kan vervangen.’
Er is geen snel hormoon-herstelplan
Nee, je kunt je hormonen niet binnen een maand herstellen met een 10-stappenplan, zegt Nieuwdorp. Dat een ongezonde leefstijl veel invloed heeft op onze hormonale balans betekent nog niet dat we, eenmaal ziek of uit balans, met een betere leefstijl eenvoudig hormonale klachten kunnen genezen.
Er bestaat één welbekend en alom beschreven succesverhaal: patiënten met type 2-diabetes die gezond gaan eten, meer gaan bewegen en daardoor afvallen hebben vaak minder of helemaal geen medicijnen meer nodig. Dat Keer Diabetes Om-project wordt daarom vergoed door zorgverzekeraars. Maar, benadrukt Nieuwdorp, het is levenslange arbeid: als patiënten stoppen met hun gezonde leefstijl, komt de diabetes net zo hard weer terug.
Wondermiddelen zijn er niet, bedoelt hij. Als de hormoonbalans verstoord raakt, legt hij uit, kan de afstelling van sommige genen veranderen, met grote fysieke gevolgen. ‘In mijn spreekkamer vergelijk ik dat altijd met een uitgerekt elastiek dat niet meer terugveert, zelfs al zouden de hormonen weer in de juiste balans zijn. Je kunt wel aan yoga gaan doen en gezond gaan eten maar het is een illusie te denken dat daarmee altijd, laat staan snel, je klachten verdwijnen. Genen kunnen langdurig, soms zelfs definitief zijn uitgeschakeld.’
Hij snapt dat patiënten soms wanhopig zijn, hij ziet ze in zijn spreekkamer. ‘Het meest fascinerende van mijn vak is hoe dezelfde hormonale ziekte zich zo verschillend kan manifesteren. Als ik twee patiënten met een schildklierziekte een medicijn geef, dan heeft de één daarna soms nergens meer last van terwijl de tweede voor de rest van het leven arbeidsongeschikt raakt, met ernstige vermoeidheid, mist in het hoofd en spierklachten. Bij die tweede patiënt is het elastiek dan vermoedelijk te veel uitgerekt. Hoe dat kan? Daar kunnen we de vinger nog niet op leggen. Het betekent dat we nog veel niet snappen.’
Niet gaan rommelen met kruiden en aparte voedingsmiddelen
Nieuwdorp vraagt zijn patiënten meestal of ze ‘er iets bij gebruiken’ en dat blijkt vaak het geval. Zeewier bijvoorbeeld, chorella, zilverkaars, of sint-janskruid. Misschien, zegt hij voorzichtig, hebben kruiden bij sommige patiënten een therapeutisch effect dat wetenschappers nog niet hebben achterhaald. En onderschat ook het placebo-effect niet, benadrukt hij. Maar zijn algemene advies is: ‘Niet gaan rommelen.’
Samenvattend: specifieke voeding doet bij een hormonale afwijking vaak meer kwaad dan goed. Zeewier bijvoorbeeld verstoort de jodiumbalans in het bloed. Kruiden kunnen ernstige langetermijneffecten hebben. En van supplementen is nooit aangetoond dat ze echt effect hebben.
In zijn boek schrijft hij over baby’s en peuters met borstgroei: ze hadden heel veel venkelthee te drinken gekregen, ze aten zuigelingenvoeding op basis van soja of waren langdurig en overvloedig ingesmeerd met huidverzorgingsproducten met lavendel. Het maakt duidelijk hoe krachtig de hormoonachtige stoffen kunnen zijn die in planten zitten. In de boeken van hormoontherapeuten worden die zogeheten fytohormonen aanbevolen, bijvoorbeeld tegen overgangsklachten. Nieuwdorp maant tot voorzichtigheid. Want wat zijn de gevolgen op lange termijn? De hoeveelheid van die plantaardige hormonen kun je niet goed doseren. Fytohormonen lijken bovendien zoveel op echte hormonen dat hormoonklieren overschakelen op een lagere productie.
Echte ellende heeft hij gezien bij patiënten die kruidensupplementen gebruikten tegen hormonale klachten. Kruiden kunnen effect hebben op de werking van de lever, legt hij uit: als patiënten er ook andere medicijnen bij slikken, bijvoorbeeld cholesterolverlagers, dan kunnen kruiden de afbraak of omzetting van die medicijnen beïnvloeden. Zo heeft bijwerkingencentrum Lareb meldingen binnen van ernstige leverklachten na het gebruik van zilverkaars.
Let op hormoonverstoorders
Pesticiden, weekmakers in plastic, chemicaliën in verf, conserveringsmiddelen in voeding: bewezen is dat al die stoffen de hormoonbalans van de mens kunnen verstoren, schrijft Nieuwdorp. Reden voor paniek? Nog niet, zegt hij, want cruciale informatie over de gevolgen van die hormoonverstoorders ontbreekt nog. Hoeveel van die stoffen bouw je door de jaren heen in je lichaam op en hoeveel breek je weer af? Hoe groot zijn de verschillen tussen mensen? Hoe gevoelig zijn we voor die verstoring? Hoe groot is de kans dat je er ziek van wordt?
Onderzoek is lastig, realiseert ook hij zich, omdat hormoonverstoorders zich heel langzaam in het lichaam opstapelen en de mogelijke gevolgen pas na tientallen jaren duidelijk worden. Komt het inderdaad door schadelijke stoffen dat de zaadkwaliteit van mannen achteruitgaat, of meten wetenschappers de laatste jaren gewoon beter? Zijn hormoonverstoorders er inderdaad voor verantwoordelijk dat de puberteit steeds eerder begint of is een verandering van de voeding daar debet aan? En dat de lichaamstemperatuur de afgelopen 150 jaar gemiddeld een halve graad is gedaald, komt dat door stoffen van buitenaf of doordat we de hele dag in de airco zitten en steeds minder gewend zijn aan temperatuurschommelingen?
Een advies geeft Nieuwdorp daarom niet, hooguit dat we ons bewust moeten zijn van die hormonale verstoorders. Dat er een snel effect valt te verwachten als we niet meer uit plastic flesjes drinken en stoppen met groenten uit blik, zoals sommige hormoontherapeuten adviseren, lijkt hem ‘biologisch onmogelijk’. Het duurt jaren, zegt hij, voordat die stoffen uit je lichaam zijn.
Hou het onderzoek naar darmbacteriën in de gaten
Nieuwdorp krijgt soms patiënten in de spreekkamer die hun ontlasting hebben laten onderzoeken bij een commercieel lab. Daar blijkt dan uit dat in hun darmen bepaalde bacteriestammen ondervertegenwoordigd zijn. Of de dokter advies kan geven wat te doen.
Maar de dokter kan dat niet, nog niet. Darmbacteriën zijn ‘een hormonale schatkist’, aldus Nieuwdorp, dat patiënten daar heil van verwachten is dus niet zo gek. Duidelijk is dat die bacteriën zijn betrokken bij de productie van tientallen hormonen en dat een verkeerde samenstelling van het microbioom in onze darmen hormonale ziekten kan veroorzaken. Maar wat een normale samenstelling is en welke ziekten worden gedreven door welke darmbacteriën, daar wordt nog volop onderzoek naar gedaan.
Zeventien jaar geleden deed Nieuwdorp de eerste poeptransplantatie in Nederland, bij een vrouw met een ernstige darminfectie. Toen was de sfeer nog lacherig, schrijft hij in zijn boek. Maar de patiënt genas, dankzij de gezonde darmflora van de donor (haar zoon) en inmiddels wordt ontlasting gezien als veel meer dan alleen maar dan een berg afval. Nieuwdorp verwacht dat wetenschappers de komende jaren ontdekken welke darmbacteriën voorspellend zijn voor het ontstaan van bijvoorbeeld diabetes en schildklierziekten.
En dan? In het AMC is de poeptransplantatie van weleer gemoderniseerd: de ontlasting hoeft niet meer met een slangetje door de neus te worden toegediend, er zijn capsules ontwikkeld met daarin, zoals Nieuwdorp het zegt, ‘een compleet verantwoord ecosysteem’. Zijn droom: patiënten met een verarmd microbioom opsporen en die groep zo’n capsule geven. Waaraan dan nog, als extraatje, de bacteriën zijn toegevoegd die zij missen in hun darmen. Een poeptransplantatie-plus om hormonale ziekten te genezen. Let op, zegt Nieuwdorp, die tijd gaat komen.
Over poepgroep en oudemensenlucht: 7 wonderlijke weetjes over hormonen
Vrouwen die zwanger zijn van een jongen hebben vaker vreemde voedselvoorkeuren. De hoge testosteronspiegel in hun bloed versterkt de neiging om augurken en potten snoep te verorberen. Daarom hebben jongens mogelijk een hoger geboortegewicht: ze hebben meer voedingsstoffen binnen gekregen.
Tot aan de 20ste eeuw bestond de behandeling van hysterische patiënten uit een ‘pelvis massage’, oftewel het opwekken van een orgasme. Waarom dat (tijdelijk) effectief was, werd pas later duidelijk: bij een orgasme komt het hormoon oxytocine vrij en daardoor nemen stress en onrust af.
Hoe meer tijd een jonge vader met zijn kind doorbrengt, des te meer zijn testosteronniveau daalt, waardoor hij minder agressief en seksueel geprikkeld is.
Vrouwen die de pil slikken onthouden de kern van een verhaal beter dan vrouwen met een natuurlijke cyclus. De laatste groep herinnert zich vooral de emotionele onderdelen van een verhaal.
Gezinsleden hebben vaak dezelfde poepgroep: de bacteriesamenstelling in hun darmen vertoont grote overeenkomsten. Zelfs de huisdieren doen mee aan dat wonderlijke fenomeen. In een gezin worden via de handen veelvuldig dezelfde bacteriën overgedragen. Ook vergelijkbare voedingspatronen spelen een rol.
Als mannen en vrouwen ouder worden, dooft het hormonale onderscheid uit. Ze gaan op elkaar lijken, fysiek en mentaal, door een wisseling van de wacht: bij vrouwen stijgt de hoeveelheid testosteron, bij mannen neemt de hoeveelheid oestrogenen toe. Vrouwen krijgen haren (op hun kin), mannen verliezen ze (op hun kruin). Mannen krijgen een iets hogere stem, vrouwen een lagere. Mannen krijgen meer aanleg voor somberheid en depressie, een aandoening die op jongere leeftijd veel vaker bij vrouwen voorkomt.
Oude mensen ruiken vaak anders, mede het gevolg van een veranderende hormoonhuishouding. Misschien is die geur een waarschuwingssignaal of juist bedoeld om empathie op te wekken.
Max Nieuwdorp: Wij zijn onze hormonen. De Bezige Bij; 304 pagina’s; € 22,99.
Hormonen zijn in het lichaam de regelaars achter de schermen. Hoe ze werken (en hoe ze níét werken) - Volkskrant
Read More
No comments:
Post a Comment