Doen alsof je homo bent of symptomen verzinnen: het is geen uitzondering onder jongeren in de rij voor een gratis soatest van de GGD. Betaalbare tests zijn schaars en condoomgebruik neemt af. Voltrekt zich een stille ramp tussen de lakens? ‘We weten dat jongeren liegen om een test te krijgen.’
‘Dingdong!’ De aan hun telefoon gekluisterde gezichten gaan even omhoog, naar de grote schermen in de wachtkamer van de soapoli van de GGD Amsterdam. Als blijkt dat het eigen nummer niet overeenkomt met dat op het scherm, gaan de blikken gauw weer naar de telefoon.
Ik ga aan de zijkant van de wachtkamer op een plastic stoel zitten en sluit me vrijwel automatisch aan bij het opkijkritueel. Mijn been gaat rusteloos op en neer. It’s not my first rodeo, maar toch voel ik zenuwen. Om een afspraak te krijgen heb ik in de online vragenlijst namelijk flink gelogen over mijn ‘klachten’. Die heb ik niet, maar ik heb onveilige seks gehad in het buitenland en wil voor de zekerheid een test doen. Volgens de criteria van de soapoli kom ik in aanmerking voor een gratis test en consult, maar nadat ik het formulier had ingevuld, kreeg ik te zien dat er geen plek voor me was. Pas na stevig liegen over symptomen gaf de GGD testopties.
Het loopt flink door. Twee duidelijk te onderscheiden groepen – jonge twintigers en homomannen van alle leeftijden – komen af en aan. “Het lijkt wel een fabriek,” zegt Samuel (27). Tijdens een onenightstand heeft hij het zonder condoom gedaan, vertelt hij, en zijn ballen doen sinds een paar dagen pijn. Wanneer zijn nummertje op het scherm verschijnt, verdwijnt hij een kamertje in. Tien minuten later loopt hij de deur uit, drie tests en een consult verder. “Ik ben ook niet helemaal eerlijk geweest,” bekent hij. “De enige manier om een test te krijgen, was door aan te vinken dat ik óók seks heb met mannen, terwijl ik eigenlijk hetero ben.”
Eigen risico
Liegen voor gratis soazorg is een bekend fenomeen onder Amsterdamse jongeren die weleens seks hebben zonder condoom. Het Centrum Seksuele Gezondheid (CSG), ook wel bekend als de soapoli, heeft een beperkt aantal plekken per dag, en sinds 2015 kunnen alleen bepaalde groepen er terecht voor een gratis test en consult voor een seksueel overdraagbare aandoening: jongeren tot 25 jaar, mensen die een soawaarschuwing of klachten hebben en risicogroepen zoals sekswerkers, mannen die seks hebben met mannen (MSM) en mensen met ‘risicovolle sekspartners’, bijvoorbeeld uit bepaalde landen.
De categorieën zijn opgesteld aan de hand van de richtlijnen van het RIVM met een ‘publiek gezondheidsdoel’: om transmissie van soa’s en hiv zo veel mogelijk te beperken en jongeren te informeren over hun seksuele gezondheid. Maar in de praktijk blijkt het lastig om een afspraak te krijgen, zelfs voor de genoemde groepen. GGD Amsterdam neemt jaarlijks 50.000 consulten af – het maximaal haalbare met de financiering vanuit het Rijk – maar de vraag overstijgt nog steeds het aanbod. En dat terwijl de Amsterdamse GGD, omdat veruit de meeste van de risicogroepen hier wonen, al bijna drie keer zoveel subsidie krijgt als bijvoorbeeld die in Gelderland Zuid.
“We weten dat jongeren soms liegen over hun klachten, hun seksuele geaardheid en ervaringen om een gratis test te kunnen krijgen,” zegt Hanna Bos, arts en strategisch adviseur soa- en hivbestrijding bij Soa Aids Nederland. “Dat geeft druk op de capaciteiten van de zorg.”
Dat komt, denkt ze, doordat soatesten nu ten laste kunnen vallen van het eigen risico. “Dat is extra zwaar voor jongeren en anderen met een kleine beurs.” De soapoli van de GGD geldt als aanvullende seksuele gezondheidszorg; primair ligt de zorg bij huisartsen, waar de kosten voor testen oplopen tot 180 euro. Daar komt nog bij dat de zorg bij de huisarts voor sommige mensen drempelverhogend werkt door stigma’s en schaamte rond seks en soa’s, want testen bij de huisarts is niet anoniem.
Er bestaan ook particuliere partijen waar je anoniem kunt testen, zoals bij de One Day Clinic. Prijzen variëren tussen de 110 en 300 euro, afhankelijk van de test. Online worden verschillende thuistesten aangeboden, à 50 tot 110 euro. Ze worden aangeprezen met teksten als: ‘Geen plek bij de GGD? Koop je test hier.’
‘Testen die naar een laboratorium gaan zijn betrouwbaarder dan thuistesten waarvan je de uitslag zelf afleest,’ waarschuwt informatieplatform voor seksuele gezondheid sense.info. Bij het uitvoeren van een thuistest kan bovendien veel misgaan: hij kan op een verkeerd moment en op de verkeerde plek in het lichaam worden afgenomen en kan vaak alleen chlamydia of gonorroe aantonen. En mocht je positief testen, dan moet je alsnog naar de dokter voor een behandeling. ‘Je maakt voor een zelftest soms dus onnodige kosten en de onduidelijke uitslag levert stress en onzekerheid op.’
Chlamydia en gonorroe
Intussen neemt het aantal positieve soatesten al jaren toe, blijkt uit het halfjaarlijkse onderzoek van het RIVM naar chlamydia, gonorroe, syfilis, hiv en hepatitis B, gediagnosticeerd in alle CSG’s. In 2011 was het ‘vindpercentage’ onder heteroseksuele mannen 13 procent en bij vrouwen 12, in 2022 is dat 24 en 21 procent. Onder MSM schommelde het sinds 2011 rond de 20 procent, in 2022 was het 22,5 procent. Wat opvalt in de cijfers van vorig jaar is dat zowel chlamydia als gonorroe vaker wordt gevonden bij vrouwen en heteroseksuele mannen jonger dan 25 jaar. In de tweede helft van 2022 werd gonorroe relatief vaker aangetroffen bij mensen onder de 25 jaar met een Nederlandse afkomst of een hoog opleidingsniveau.
De meest voorkomende soa’s – chlamydia, gonorroe en syfilis – worden met antibiotica behandeld; na een week kun je klachtenvrij zijn. Genitale wratten en herpes, die ook veel voorkomen, zijn niet te genezen, maar goed te behandelen; met medicatie kunnen klachten worden ingedamd. En wie hivremmers als PreP slikt, kan geen hiv meer oplopen of overgedragen.
Maar een soa oplopen is absoluut geen pretje. “Ik denk dat jongeren de mogelijke consequenties van soa’s niet goed inschatten,” zegt Hanna Bos. “De psychosociale invloed is groot en het idee dat een soa met een kuurtje op te lossen is, gaat niet altijd op. Een soa kan op de lange termijn zorgen voor verdriet, ellende en stress in relaties: je moet je partners waarschuwen en je kunt er ook nog eens flink ziek van worden. Het krijgen van herpes of genitale wratten kan je seksleven dusdanig beïnvloeden dat sommige mensen helemaal geen seks meer durven te hebben. Herpes en genitale wratten worden veelal gevonden bij de huisarts, vooral bij mensen jonger dan 25. Daar hoor je heel verdrietige verhalen over.”
Roos (25), rechtenstudent aan de VU, kan dat beamen. “Zes jaar geleden was ik met een groep jongens op vakantie. Na het uitgaan belandde ik met een van hen op de bank, toen heeft hij mij gebeft. Een week later kreeg ik ontzettende last van mijn blaas en werd ik koortsig. Ik dacht dat het een blaasontsteking was, maar de medicatie sloeg niet aan. In de nacht werd het zo erg dat ik naar de spoedeisende hulp moest, ik kon niet eens meer lopen van de pijn, het brandde en ik had steken in mijn onderbuik. De arts vroeg of ik seks had gehad en ik zei nee. Maar volgens hem was het duidelijk herpes. Ik was lang in de veronderstelling dat dat niet kon. Een paar weken later was ik met dezelfde groep jongens ergens een biertje drinken. Toen zei de jongen in kwestie dat ik niet van zijn glas moest drinken omdat hij een koortslip had. En ineens viel het kwartje. Ik had dan wel geen ‘echte’ seks met hem gehad, maar hij heeft mij gebeft met een koortslip. Ik heb het nooit tegen hem gezegd omdat ik me te erg schaamde. Maar tot op de dag van vandaag ondervind ik er last van. Herpes gaat nooit helemaal weg. Ik ben altijd bang dat ik het aan iemand geef; het is echt gezeik. Als mijn weerstand laag is, wordt het onrustig. Gelukkig is het nooit meer zo erg als het toen was. Op dat moment stond ik er totaal niet bij stil dat ik een soa kon krijgen van voorspel.”
Condooms verkleinen de kans op veel soa’s, maar uit verschillende onderzoeken blijkt dat steeds minder mensen een condoom gebruiken. Vooral onder studenten is het geen vanzelfsprekendheid. “Van de vijfendertig meisjes met wie ik seks heb gehad, heb ik het maar met twee veilig gedaan,” zegt de Amsterdamse student Ryan (22). “En die keren kon ik niet klaarkomen. Ik vond het ook veel minder lekker met een plasticje erom.”
In de Leefstijlmonitor van het CBS, die de seksuele gezondheid van alle volwassenen boven de zestien in kaart brengt, is te zien dat het percentage risicovolle seks met losse partners in vrijwel alle leeftijdsgroepen toeneemt. In sommige groepen meer dan in andere. Twintigers hebben de meeste risicovolle seks; het percentage dat seks heeft zonder condoom is in deze groep met 37 procent toegenomen in de afgelopen jaren.
Alarmerend
Arts Hanna Bos noemt de afname van condoomgebruik alarmerend. “Als je hoort hoe weinig mensen het nog met condoom doen met losse partners, lijkt het alsof we kunnen spreken van een normalisering van seks zonder condoom.” Rutgers, het kenniscentrum voor seksualiteit en seksuele gezondheid, deed onderzoek naar de redenen daarvoor. Jongens geven net als Ryan aan dat ze denken dat het gebruiken van een condoom de seks minder lekker maakt, of gaan ervan uit dat hun vrouwelijke sekspartner anticonceptie gebruikt. “Als ik een onenightstand heb, komt een condoom misschien wel ter sprake,” zegt Ryan. “Maar alsnog gebruik ik hem dan niet. Als het meisje zegt: ik zit aan de pil en ik heb niks, steek ik me lattie er gewoon in.”
En dat terwijl Nederland ooit mijlenver voorliep in het gebruik van voorbehoedsmiddelen. “Het gebruik van een condoom én een anticonceptiemiddel als de pil heet niet voor niets Double Dutch,” zegt Sanderijn van der Doef, psycholoog en seksuoloog. “Jongeren vinden het nu belangrijker om een zwangerschap te voorkomen dan een soa. In de jaren negentig richtte de seksuele voorlichting zich massaal op het stoppen van de hivepidemie. Het werd jongeren ingeprent dat ze bij seks met een nieuwe partner áltijd een condoom moesten gebruiken. Hiv was het grote gevaar, dat hing boven het hoofd als het zwaard van Damocles. Niet alleen voor homoseksuelen; iedereen werd er bang voor gemaakt en het was ook een reële angst. Die angst voor het krijgen van een soa is nu afgenomen.”
Die trend ziet ook Kalja van der Linden, al 25 jaar werkzaam in de Condomerie – ’s werelds eerste condoomspeciaalzaak, opgericht in 1987. “We krijgen hordes enthousiaste jongeren in de winkel die veel interesse tonen. Maar we horen maar al te vaak: condooms heb ik niet nodig want ik ben aan de pil. Dan is het aan mij om ze te vertellen dat je met anticonceptie de kans op zwangerschap wel tegenhoudt, maar je nog steeds een soa kunt krijgen. Jongeren denken dat een soa iets is voor losbandige types.”
“In mijn tijd – ik was puber in de jaren negentig – kon je geen straathoek om of je werd doodgegooid met campagnes als ‘Ik vrij veilig of ik vrij niet’. Die grote angst voor hiv is er nu gelukkig niet meer, maar daardoor zien we ook geen grote landelijke campagnes meer die zich richten op kennisvergroting over soa’s.”
Spraakmakende spotjes
De leuzen die in de jaren negentig en nul beroemd en berucht werden – ‘Soa’s zijn overal verkrijgbaar, condooms trouwens ook’, ‘Verneuk je nieuwe relatie niet met een oude soa’ en misschien wel de meest spraakmakende: ‘Ik ga niet zonder hoesje in jouw poesje’ – waren onderdeel van de landelijke massamediacampagne Vrij Veilig van Soa Aids Nederland. De overheid financierde de campagnes voor kennisvergroting over condoomgebruik en uit cijfers over risicovolle seks is te zien dat ze een verschil maakten.
“De campagnes richtten zich eerst op kennisvergroting over hiv en andere soa’s, en hoe condooms daartegen beschermen,” zegt Erwin Fisser, oud-campagneleider bij Soa Aids Nederland. “Later hebben we ingezet op subtiele gedragsverandering. In plaats van het benoemen van de risico’s bij het niet gebruiken van een condoom werden juist de positieve kanten van het wél gebruiken benoemd – zoals het veilige gevoel dat je je sekspartner geeft, wat stress wegneemt.” De humor en sensatie van de spraakmakende spotjes hebben goed werk gedaan, condooms werden een bespreekbaar onderwerp, zegt Fisser. Alle campagnes bleken bijzonder effectief in het bevorderen van condoomgebruik.
Er kwam een einde aan de leefstijlcampagnes toen er een nieuwe wind ging waaien. Ongeveer gelijktijdig met het aantreden van het eerste kabinet Rutte verdwenen de campagnes om plaats te maken voor de liberale gedachte dat burgers over zichzelf mogen beslissen, ook om ongezonder te leven.
“Eigenlijk beginnen we nu weer van voren af aan,” zegt Fisser. “De nieuwe generatie heeft veel minder kennis over veilig vrijen omdat de agenderende functie van een jaarlijkse massamediale campagne ontbreekt. De basishouding is nu dat seks met condoom vervelend is, en er is veel onwetendheid bij jongeren. Het is zonde dat niet meer wordt ingezet op de positieve houding ten opzichte van condooms. Daar valt bewezen veel te winnen.”
Urgentie
Tegelijkertijd is de laatste jaren een verschuiving te zien in de hoofdthema’s van seksuele voorlichting, van ‘Draag een condoom, anders raak je zwanger of krijg je een ziekte’ naar ‘Seks is leuk’ en ‘Hoe bewaak je je grenzen’. “Heel goed dat het accent nu meer ligt op genieten en de leuke kanten van seks in plaats van het voorkomen van problemen,” vindt seksuoloog Van der Doef. “Maar daarbij moeten we niet voorbijgaan aan het onderwerp veilig vrijen, dat is nog steeds van groot belang in de voorlichting die we aan jongeren geven.”
Ze ziet jonge vrouwen op haar spreekuur die onvruchtbaar zijn geworden doordat de eileider is verkleefd omdat ze zonder het te weten chlamydia onder de leden hadden. “Dat is heel verdrietig. Het is een kleine groep, en de kans dat het gebeurt is niet groot, maar de onzichtbaarheid en onwetendheid zijn problematisch.”
We dreigen af te stevenen op een stille gezondheidscrisis. Een nieuwe generatie schudt de angst voor seks van zich af, maar het gevoel van urgentie rond condoomgebruik en soapreventie is afgenomen – bij jongeren, maar ook zeker bij de overheid. Dit terwijl het aantal soa’s stijgt, boven de zorgcapaciteit uit. Hoe kunnen we nieuwe generaties leren om te genieten van seks, maar niet blind te zijn voor de risico’s?
Voorkomen blijft beter dan genezen, vindt Hanna Bos. “Daarmee zeg ik niet dat iedereen nu verplicht een condoom moet gebruiken, maar mensen moeten goede informatie krijgen zodat ze gezonde keuzes voor zichzelf kunnen maken. Je moet vaardigheden aanleren: niet alleen het omdoen van een condoom, maar ook het bespreken van het gebruik ervan. Als je de seksuele informatie in de maatschappij niet urgent genoeg maakt, kun je ook niet verwachten dat jongeren uit zichzelf de juiste keuzes maken.”
Ook de positieve benadering van mediacampagnes als Vrij Veilig is een beproefde methode die toe is aan een revival. Zoals de pop-upcondoomwinkel die Soa Aids Nederland in 2019 op Utrecht Centraal lanceerde, waar condooms in een pashokje uitgeprobeerd konden worden onder de noemer ‘Try before you fly’.
Daarnaast zou er volgens Bos wat gedaan moeten worden aan de hoge kosten in het eigen risico voor soatests en behandelingen. Ook het RIVM vermoedt dat het almaar stijgende eigen risico voor meer en meer mensen een drempel vormt, al zijn daar geen cijfers over. Bos: “Er zijn nu zeker mensen die niet gaan testen bij de huisarts omdat ze het niet kunnen betalen. De armoede in Nederland neemt toe, dat zal hier zeker ook invloed op hebben.”
Dat zou betekenen dat er meer mensen rondlopen met onbehandelde soa’s terwijl de risicovolle seks toeneemt. De soatest uit het eigen risico halen kan de druk op de GGD’s verlichten én zorgen dat jongeren niet meer hoeven te liegen.
Twee weken na onze ontmoeting in de wachtkamer kom ik Samuel tegen voor de deur van een club bij het Leidseplein. “En?” vraagt hij lachend. “Ik ben de dans deze keer ontsprongen,” zeg ik, terwijl ik met mijn handen een bidgebaar maak. “Ai, ik wou dat ik hetzelfde kon zeggen,” zegt Samuel. De pijn aan zijn ballen bleek chlamydia te zijn. “Gelukkig was het na een kuur van twee antibioticapillen snel verholpen, maar de stress die erbij kwam kijken was echt niet top. De volgende keer denk ik wel twee keer na bij een onenightstand. Stel dat ik binnenkort de vrouw van mijn dromen tegenkom en haar per ongeluk een soa geef? Dat wil ik echt niet riskeren!”
Ik sluit me bij zijn voornemen aan. Al weten we allebei dondersgoed dat we binnenkort toch weer in die wachtkamer zitten. Hoe stellig je je ook voorneemt vanaf nu een condoom te gebruiken, op het moment suprême gaan er nog weleens wat principes overboord. We lopen samen de club in, benieuwd naar wat de avond ons zal brengen. Misschien ontmoet hij wel die vrouw van zijn dromen.
Luister ook naar deze aflevering van de podcast Amsterdam wereldstad over hoe schurft het seksleven van Amsterdamse studenten beïnvloedt:
Meer soa's, minder condoomgebruik: 'Tot op de dag van vandaag heb ik er last van' - Parool.nl
Read More
No comments:
Post a Comment